Stanisław Staszic

Stanisław Staszic urodził się w 1755 r. w Pile. Jego ojciec tak jak i dziadek pełnili funkcje burmistrza miasta. Ojciec Staszica chciał, aby syn zdobył wykształcenie i w przyszłości zajął jakieś poważne stanowisko, natomiast pragnieniem matki było, aby został księdzem. Staszic dorastał w kręgu rodziny, która szczyciła się długoletnią tradycją służby publicznej, w atmosferze patriotyzmu i żywego zainteresowania sprawami Rzeczypospolitej. Z domu rodzinnego wyniósł ważne wartości dla każdego człowieka, takie jak poczucie własnej godności, cywilnej odwagi i panującej niesprawiedliwości społecznej. Pierwsze nauki pobierał w domu pod czujnym okiem rodziców i starszych braci. Następnie uczył się w szkole średniej w Wałczu, później przeniósł się do Poznania. Staszic był bardzo pilnym uczniem, najbardziej interesowała go wiedza z zakresu nauk przyrodniczych, matematyki i języka francuskiego. Po ukończeniu szkoły wstąpił do poznańskiego seminarium. Przed otrzymaniem święceń kapłańskich zaczął się starać, o zapewniającą niezłe dochody, godności kanclerza kolegiaty szamotulskiej. Kierował się w tym przypadku brakiem finansów. Ostatnie święcenia otrzymał w 1778 roku. Ojciec Staszica, sam dobrze wykształcony, zawsze namawiał go do pogłębiania wiedzy i chciał również swojemu synowi zapewnić jak najlepsze warunki do jej zdobywania. To on zachęcał Stanisława do kontynuowania studiów za granicą. Aby umożliwić Staszicowi taki wyjazd dał mu przypadającą nań część majątku.
Zaopatrzony w finanse ofiarowane przez ojca oraz dochody z urzędu kanclerza kolegiaty wybrał się w podróż zagraniczną. Po krótkim pobycie na uniwersytecie w Lipsku i Getyndze osiadł na dwa lata w Paryżu. Studiował fizykę i przyrodę, poświęcając wiele uwagi zwłaszcza geologii. Paryż był w tym czasie centrum europejskiego ruchu oświeceniowego. Staszic znalazł się w wirze filozoficznych sporów i dyskusji. Interesował się nie tylko filozofią, ale również naukami przyrodniczymi. Nawiązał bliski kontakt z wybitnym przyrodnikiem francuskim G.L. Bufonem. Zafascynowany opracowaną przez niego teorią powstania i rozwoju kuli ziemskiej, przetłumaczył na język polski jedno z jego dzieł: „Epoki natury”. Studia w Paryżu skończył w 1781 r., a w czasie powrotu do kraju odbył geologiczną wędrówkę po Alpach i Apeninach.

W roku 1781, po powrocie do ojczyzny, młody geolog musiał zadowolić się posadą guwernera w domu byłego kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Warto dodać, że nie był on pobłażliwym nauczycielem. Jego wychowankowie wspominali go po latach, jako nadzwyczaj surowego i wymagającego. W zamian za wychowywanie i nauczanie dzieci Zamoyski zapewniał Staszicowi dożywotnią rentę, a oprócz tego mógł prowadzić dalsze studia. Znalazł też czas na opracowanie programu reform państwowych. Opublikował go, wraz z zarysem przyczyn rozkładu społecznego, w wydanym anonimowo w 1787 r. dziele pt. „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”. O narodzie polskim tak w nim pisał: „Wielki narodzie! Dopokądże w tej nieczułości trwać będziesz! Czyli tak ginąć myślisz, aby się nic po tobie nie zostało, tylko niesława!”. Kilka lat później napisał „Przestrogi dla Polski". Oba dzieła wysunęły się na czoło postępowej literatury i miały duży wpływ na obrady Sejmu Czteroletniego i uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku.

W dobie Księstwa Warszawskiego pełnił wiele funkcji w Izbie Edukacyjnej, był dyrektorem wydziału przemysłu i kunsztów w Komisji Spraw Wewnętrznych. Zajmował się zwłaszcza sprawą górnictwa i hutnictwa, jak również badaniem Karpat. W 1805 r. zwiedził dokładnie Tatry, o których napisał książkę „O ziemiorództwie Karpatów". Był członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W 1816 r. został dyrektorem w Komisji Spraw Wewnętrznych. Otoczył wówczas szczególną opieką górnictwo. W Górach Świętokrzyskich stworzył okręg gospodarczy, zwany później Staropolskim Okręgiem Przemysłowym. Jego zdaniem bogactwa naturalne Kielecczyzny mogły wyciągnąć kraj z zapaści gospodarczej. W 1816 roku założył w Kielcach pierwszą w Polsce wyższą uczelnię techniczną Szkołę Akademiczno-Górniczą. Uczniowie po jej ukończeniu zdobywali np. zawód hutnika, odlewnika, mechanika. Liczba szkół za czasów działalności Staszica wzrosła znacznie na terenie całego kraju. Dbał o rozwój Uniwersytetu Warszawskiego, a specjalną pieczą otaczał powstające szkolnictwo zawodowe i specjalne.
W 1816 r. założył Towarzystwo Rolnicze, które finansowało przez cztery lata naukę biednych młodych chłopców na Uniwersytecie Warszawskim. Staszicowi również zawdzięczać należy projekt opracowania całości dziejów Polskich. Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać polskiego oświecenia. Doceniali go też jemu współcześni.
Staszic łączył w sobie gruntowną i wszechstronną wiedzę z wielką szlachetnością serca. Bardzo przejmował się losem mieszczan i chłopów. Był znanym filantropem. Hojnie wspomagał instytucje i ubogich, uzdolnionych uczniów, rzemieślników, artystów i aktorów. Dbał też, aby jego pomoc nie poszła na marne, lecz pobudzała korzystające z niej osoby do pracowitości i oszczędności. Przy swej hojności prowadził nader skromny tryb życia. Rozdał nawet chłopom swój majątek w hrubieszowskiem, a w testamencie zapisał znaczne sumy na cele społeczne. Do dzisiaj Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać polskiego oświecenia. Zmarł w styczniu 1826 r.

* W parku miejskim w stolicy województwa świętokrzyskiego znajduje się pomnik Stanisława Staszica, ufundowany przez kielczan w 1906 r., na którym widnieje napis: „Stanisławowi Staszicowi, miłośnikowi ziemi ojczystej, rodacy”.