Stanisław Konarski

Najsłynniejszy polski pijar urodził się 30 września 1700 r. w Żarczycach Większych (w obecnych Żarczycach Dużych), koło Małogoszcza w województwie świętokrzyskim. Ochrzczono go, jako Hieronima Franciszka. Imię Stanisław ks. Konarski przyjął dopiero w zakonie pijarskim. Pochodził ze zubożałej szlacheckiej rodziny. Nie miał okazji zaznać ciepła rodzinnego. Bardzo wcześnie stracił rodziców i po ich śmierci, wraz z braćmi, znalazł się pod opieką wuja Antoniego Czermińskiego. W wieku dziesięciu lat, został umieszczony w kolegium pijarskim w Piotrkowie, gdzie przebywało już dwóch jego starszych braci. Byli to późniejsi znani pijarzy, Ignacy i Antoni Konarscy. Szkoła ta należała wówczas do jednej z najlepszych w kraju. Tu Konarscy zetknęli się ze środowiskiem młodzieży różnych stanów, poznali i pokochali literaturę starożytną, uczyli się posługiwać łaciną, bez znajomości, której nie można było wówczas pełnić funkcji społecznych.

W 1715 r. Konarski wstąpił do zakonu pijarów i rozpoczął nowicjat w Podolińcu, gdzie przez 7 lat związany był ze sławnym w całej Polsce, bardzo zasłużonym Kolegium Pijarów. Od tego czasu zaczął posługiwać się tylko imieniem Stanisław. Specjalizował się w naukach humanistycznych. W tym czasie poznawał reguły zakonu oraz obowiązki nauczycielskie, jakie w przyszłości miał pełnic. Po zakończeniu nowicjatu rozpoczął praktykę nauczycielską w podolinieckiej szkole. Był nauczycielem składni i poezji, a także zajął się pracą katechetyczną i filozofią. W 1722 r. został wysłany przez władze zakonne do Warszawy na studia teologii spekulatywnej. Po ich ukończeniu, przyjął święcenia kapłańskie, jako nauczyciel retoryki w tamtejszym kolegium pijarskim. Praca nauczycielska i literacka wypełniła mu kilka lat życia.
W 1725 r. dzięki finansowej pomocy wuja, Jana Tarły, wyjechał do Włoch. W Rzymie rozpoczął studia naukowe w słynnym pijarskim Collegium Nazarenum. Tu też zetknął się z prawdziwym rozkwitem umysłowym światłego katolicyzmu. Po zakończeniu edukacji nie wrócił jednak do kraju. Wyjechał na dalsze studia do Francji. Właśnie w Paryżu, ostatecznie ukształtował się w nim pogląd na nowy typ szkoły, którego w Polsce nie było. W programach szkolnych na pierwszym miejscu, zamiast starożytności i dysput filozoficznych była geografia z historią ojczystą i powszechną, zamiast mitologii - przyrodoznawstwo, fizyka z matematyką, zamiast ćwiczeń gramatycznych i retoryki praktyczna znajomość języka ojczystego i języków obcych nowożytnych. Szkoła miała przygotowywać do życia. Zachodnia Europa zachwyciła Konarskiego także umiejętnością gospodarowania, rządzenia, sukcesami cywilizacyjnymi.
W 1730 r. ks. Konarski, bardzo zatroskany przyszłością Rzeczypospolitej, wrócił do kraju. Rozpoczął opracowanie nowego zbioru praw, które miało uświadomić i przybliżyć zwolennikom „złotej wolności szlacheckiej”, prawo Rzeczypospolitej. W 1732 roku ukazał się drukiem pierwszy tom zbioru praw - „Volumina Legum”. Kolejnych pięć tomów wydano, jako wspólne dzieło pijarów do roku 1739.
Wielką reformę szkolnictwa w Polsce rozpoczął 1 września 1740 roku. Otworzył w Warszawie zakład pijarski Collegium Novum (później Collegium Nobilium). Szkoła miała kształcić elitę narodu, mieli się w niej uczyć przyszli działacze polityczni, pragnący dokonywać reform. Zastąpiono w niej łacinę językiem polskim, jako językiem wykładowym, wprowadzono naukę języków obcych, położono nacisk na przedmioty przyrodnicze, a dotychczas stosowaną w szkołach metodę pamięciowego opanowywania wiadomości zastąpiono samodzielną analizą i rozumowym sposobem przyswajania wiedzy. Aby skuteczniej wdrażać reformy Konarski przygotował nowy podręcznik do gramatyki łacińskiej (1741). W tym czasie powstawało dzieło „O poprawie wad wymowy”. Reforma, wprowadzona najpierw w Collegium Nobilium, później we wszystkich szkołach pijarskich, a po roku 1773 przez Komisję Edukacji Narodowej, rozciągnięta na wszystkie szkoły Rzeczypospolitej i sprawiała, że polska szkoła mogła mierzyć się z każdą inną w Europie. Konarski jest autorem zbioru wierszy „Opera lisica”. Jego wielkim dziełem była także mowa, wyrażająca ideały pedagogiczne „De viro honesto…”.

Ks. Stanisław Konarski interesował się również reformami politycznymi. Podstawowym jego dziełem w tej dziedzinie było „O skutecznym rad sposobie", w którym nie tylko wyliczył wszystkie bolączki ówczesnej Polski, ale podał nowe wzory ustrojowe. Na uwagę zasługuje też sztuka „Tragedia Epaminondy”, w której pisze m.in.: „Nie masz zasług; te, co my zowiemy zasługi, są tylko ku ojczyźnie wypłacone długi". Dowodem wielkich zasług ks. Konarskiego dla ojczyzny był medal „Sapere auso" („Temu, który odważył się myśleć, być mądrym”) wybity na jego cześć przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Król obiecał także wznieść pomnik Konarskiemu w Warszawie, ale słowa, niestety, nie dotrzymał. Ks. Konarski miał także osiągnięcia na polu działalności religijnej. Pod koniec życia napisał specjalny traktat religijny pt. „O religii poczciwych ludzi", w którym bronił zasad prawdziwej religii przed niewiarą i bezbożnością. W ostatnich latach swojego życia nie zaniedbywał działalności literackiej - oprócz prac z zakresu pedagogiki, filozofii oraz teorii polityki publikował także utwory liryczne w języku łacińskim i polskim.
Ks. Stanisław Konarski zmarł, po długiej chorobie, 3 sierpnia 1773 roku w pijarskim klasztorze.

* Pamięć tego wybitnego Polaka kultywuje Stowarzyszenie im. ks. Stanisława Hieronima Konarskiego. Podczas obchodów 300 rocznicy jego urodzin przed kościołem w Żarczycach Dużych odsłonięto granitowy obelisk z tablicą z brązu. Wytyczony też został niebieski szlak turystyczny, długości 21 km, imienia Konarskiego, który prowadzi do wspomnianego pomnika.